Muzeum Kultury Łemkowskiej

W latach 1945-1946 z terenu Podkarpacia wysiedlono na tereny byłego ZSRR część ludności łemkowskiej. Pozostałych, w 1947 roku, w ramach akcji „Wisła” repatriowano na ziemie zachodnie. Opustoszały gwarne, gęsto zaludnione łemkowskie wioski, rozpoczęło się dewastowanie i grabienie zabytków kultury materialnej Łemków: cerkwi, zagród, kapliczek, cmentarzy, obiektów gospodarczych. Z liczącej 180 zagród Zyndranowej, ocalały nieliczne. Po złagodzeniu stosunku władz PRL do mniejszości łemkowskiej, w latach 1957-1958, niektórzy z wypędzonych powrócili w rodzinne strony i podjęli trud odbudowy normalnego życia.
Wśród powracających znalazł się również Teodor Gocz. Wrócił do rodzinnej zagrody – którą zamieszkiwał wiekowy już pradziadek, dawny pisarz gromadzki – Teodor Kukieła (zmarł 17 grudnia 1955 roku). Teodor założył rodzinę i przystąpił do budowy nowego domu, w starym zaś gromadził łemkowskie pamiątki i eksponaty wojenne. Kiedy w 1968 roku rodzina Goczów przeniosła się do nowego domu, w starej „chyży” i stajni znajdowała się już pokaźna kolekcja eksponatów. Po naradzie, jaką zorganizowali w Bielance łemkowscy działacze, 17 sierpnia 1968 roku w Zyndranowej zainicjowała swoją działalność Izba Pamiątek Kultury Łemkowskiej.
W skład ekspozycji wchodziły początkowo „chyża” oraz „koniusznia”. W chałupie eksponowano oryginalne, stare meble, przedmioty codziennego użytku, narzędzia gospodarskie, naczynia, stroje ludowe itp.
W „koniuszki” urządzono wystawę, nawiązującą do krwawej bitwy dukielskiej. Ciągle żywa pamięć dramatycznych zmagań u wrót Przełęczy Dukielskiej zaowocowała inicjatywą zbudowania pomnika ku czci żołnierzy poległych w trakcie wyzwalania tych terenów. Pomnik wzniesiono i zamierzano uroczyście odsłonić 6 października 1976 roku (w rocznicę wyzwolenia Zyndranowej), jednak władze do tego nie dopuściły. Został on wysadzony przez jednostkę saperów z Dębicy. Szczegóły tej historii opisano w książce „Wojna o pomnik”.
Mimo trudności finansowych placówka rozwijała się, organizowała liczne wystawy malarstwa, rzeźby i fotografii popularyzujące kulturę Łemków. Na miarę swych możliwości podejmowano prace remontowe i konserwatorskie oraz pozyskiwano nowe eksponaty.
W 1990 roku muzeum znalazło się pod opieką Muzeum Historycznego w Dukli. Obydwie placówki funkcjonowały na zasadzie umowy użyczenia. Decyzją Urzędu Wojewódzkiego w Krośnie Muzeum Kultury Łemkowskiej przeszło następnie pod kuratelę dukielskiego samorządu lokalnego, również na zasadzie umowy użyczenia. Taki stan utrzymywał się do 1 czerwca 1994 roku.
W tym okresie, pomimo trudności, realizowano coraz ambitniejsze plany. W styczniu 1993 roku otwarto wystawę „Wspomnienia pisane woskiem”, prezentującą pisanki urodzonej w Łabowej łemkowskiej artystki Aleksandry Hryńczuk-Polańskiej. W sierpniu 1993 roku otworzono wystawę czasową poświęconą malarstwu Teodora Kuziaka – „Cerkwie malowane”. W 1992 roku Muzeum zorganizowało dwie duże imprezy: „Od Rusal do Jana” oraz „Łemkowska jesień”. Jednocześnie zagroda powiększyła się o nowy obiekt: wiatrak w Wapiennego. Przejęto również pod opiekę Chatę Żydowską, w której przygotowywano wystawę judaików.
W 1994 roku Muzeum Kultury Łemkowskiej, pomimo dużych osiągnięć znalazło się w stanie zawieszenia. Nikt nie chciał przejąć opieki nad placówką. Przy wejściu do Muzeum pojawił się napis informujący zwiedzających, że Muzeum jest nieczynne aż do odwołania z powodu braku środków finansowych.
W roku 1996 ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków przeznaczył środki finansowe na remont zabytkowych obiektów. W tym czasie dokonano remontu dachów oraz przeniesiono na teren zagrody chałupę z Tylawy, w której powstała świetlica i sala wystaw.
Sytuacją zyndranowskiej placówki zainteresowało się Muzeum Okręgowe w Krośnie. Dzięki porozumieniu zawartemu pomiędzy placówkami Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej stało się oddziałem Muzeum Okręgowego w Krośnie, dzięki czemu uzyskało fachową pomoc i opiekę.
Od tej chwili w skansenie trwały prace przy konserwacji zabytkowych eksponatów i obiektów. Od lipca 1997 roku zatrudniony został etnograf. Zaczęły przybywać nowe obiekty. Na teren zagrody przeniesiono kapliczkę oraz cygańską kuźnię, wyposażoną w podstawowe narzędzia.
Placówka zaczęła wydawać kwartalnik „Zahoroda”, który ukazywał się dzięki staraniom Rady Towarzystwa na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej oraz dotacjom Ministerstwa Kultury a później MSWiA.
1 stycznia 1999 roku rozkwit placówki został przerwany. Nowy dyrektor krośnieńskiego muzeum zerwał umowę i pozbawił zyndranowski skansen instytucjonalnej opieki. Ponownie zawieszono działalność muzeum. Wegetacja bez środków finansowych trwała do roku 2002, kiedy to obiektami muzealnymi zaopiekowało się Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej. Towarzystwo podjęło starania o pozyskanie środków finansowych na działalność i zabezpieczenie obiektów.
Jak na razie placówka prowadzi swoją działalność na bieżąco. Corocznie organizowane są święta tradycji łemkowskiej „Od Rusal do Jana”, na terenie Muzeum co jakiś czas organizowane są warsztaty (np. Kręcenia kiczek i szczypania gontów), plenery artystyczne, prowadzona jest działalność wydawnicza. Budynki zostały wyposażone w czujniki szybkiego ostrzegania przed ogniem, wykonano modernizację instalacji elektrycznej, wymieniono poszycie dachu na „chyży”. W miarę możliwości prowadzone są prace konserwatorskie i remontowe. Wydaje się, że przyszłość placówki jest zagwarantowana, o ile oczywiście do głosu nie dojdą siły polityczne nieprzychylne istnieniu Łemków.
 
Obecnie w skład ekspozycji muzealnej wchodzą:

• Chyża – zbudowana w 1860 roku (do 1901 roku jako chałupa kurna)
• Sień – prezentowane są tu przedmioty codziennego użytku, m.in. żarna, wagi, narzędzia stolarskie
• Izba – stare meble, piec z kapą i zapieckiem, naczynia gliniane i żeliwne, stroje ludowe, sprzęt kuchenny
• Kancelaria pisarza wiejskiego – stare banknoty i monety, dokumenty, zdjęcia
• Przybudówka – wystawa pisanek, w większości prace Aleksandry Hryńczuk-Polańskiej z Łabowej oraz Anny Buriak z Olchowca
• Komora – sztuka cerkiewna, ikony, elementy wyposażenia, krzyże
• Stajnia – ekspozycja pasterska oraz rzemiosło tkackie
• Boisko – wystawa narzędzi i sprzętu rolniczego
• Koniusznia – zgromadzono militaria z czasów I i II wojen światowych
• Świetlica wiejska – pełni funkcje wystawowe (malarstwo, rzeźba), znajduje się tutaj również biuro Muzeum z bogatym zestawem publikacji. Jedno z pomieszczeń zajmuje biblioteka
• Kuźnia – pochodzi z Zyndranowej, wewnątrz palenisko z miechem, kowadło i zestaw narzędzi kowalskich
• Kaplica – rekonstrukcja typowej łemkowskiej kaplicy z XIX/XX wieku, wewnątrz ołtarzyk z figurami i obrazami świętych
• Wiatrak – przeniesiony z Wapiennego, posiada kompletny mechanizm.
• Mała karczma – prowadziła m.in. wyszynk piwa, klientów obsługiwano przez okienko z ladą.
• Chlewik – chlewik na świnie, owce i kury – obecnie pełni rolę magazynku na sprzęt gospodarski.

Tekst i zdjęcie pochodzą ze strony muzeum www.zyndranowa.org