Wierchomla Wielka

Źródła mineralne w Królestwie Galicyi i na Bukowinie

Wirchomla, Wierchownia, wioska niedaleko miasteczka Piwnicznej, leży w bardzo głębokiej dolinie, z zachodu na wschód sie ciągnącej. Wody doliny Wierchowni, mówi Dr. Zeiszner w opisie geologicznym Szczawnicy i Szlachtowej, (Rocznik wydz. lek. w Uniw. Jagiel. 1840. T. III.), wiele zapewne wpływają na chorobę tu niezmiernie zagęszczona, z nabrzmiałości gruczołu tarczykowatego pochodzącą, "wolą albo wielkim gardłem zwaną. Część doliny niedaleko Popradu jest bardzo wilgotna, licznemi strumykami poprzerzynana, woda zaś sama za napój używana, miękka i niesmaczna. Ludzie w tej wsi mieszkający są jakby nabrzękli, i rzadko znaleźć osobę, któraby grubej szyi nie miała. Ich fizyczność w ścisłem jest związku z rozwijaniem się władz umysłowych; twarze bez żadnego wyrazu, jakby wpływem bezsenności nacechowane, są obrazem umysłu na wszystko obojętnego. Często spotykałem niedołężnych, dobrze słów niewymawiających, a nawet mówić nie umiejących, nie widziałem jednak właściwych kretynów. W wyższej części tej samej doliny, odmienny zupełnie przedstawia sie obraz: lud hoży, silny, wesoły i dowcipny. Tak więc pół mili przestrzeni uderzającą sprawia różnicę. Wiarygodni starcy zapewniali, iż skoro który z mieszkańców wyższej części doliny, przeniesie się do niższej, w kilku latach dostaje woli, co szczególniej na kobietach tam zamężnych spostrzegać się daje.
Źródło: Źródła mineralne w Królestwie Galicyi i na Bukowinie / Teodor Torosiewicz // 1849, s. 201

Wierchomla Wielka Kapliczka przydrożna

  wykonana z bloku piaskowca fot. NAC

Wierchownia. Najkrótsza droga z Piwnicznéj do Krynicy prowadzi ponad Popradem przez komorę Mniszek do Wierchowni (często Wierchomla na kartach błędnie pisana). Za Mniszkiem postępowaliśmy nad Popradem po najokropniejszéj drodze; nietylko że ustawicznie trzeba było jechać z góry na dół i znowu na górę, ale jeszcze do tego często po samych kamieniach, że istotnie nie pejmuje, jak konie mogły same  przejść, a do tego ciągnąc ze sobą bryczkę; nadto spadające potoki do Popradu, niekiedy doszczętu zepsuły tę nieszczególną drogę, i trzeba było często objeżdżać niemały kawał, by znowu wrócić do naszego gościńca. Ujechawszy tak milę drogi, pokazały się domki Wierchowni , wśród lasu. Jest to jedna z tych zapomnianych wiosek, do której nie tak łatwo kto się zabłąka, bo się nie styka z żadném miasteczkiem ani wioską, tylko sama zajmuje głęboką dolinę od jednego końca przy Popradzie, aż do wysokiego grzbietu, oddzielającego Wierchownią od Muszyny. Długa ta wieś, ma bardzo rozmaite fizyognomią w niższéj i wyższéj części. Przy Popradzie stoją domy jakby w bagnie tu i owdzie porozrzucane, co jakeśmy wyżéj rzekli, ze wszech miar niezdrowy i smutny wpływ wywiéra na mieszkańców, okrywając ich prawie wszystkich szpetnością fizyczną. Kiedym przejażdżał przez tę wioskę, upośledzeni ci ludzie, biegli za mną wydając niezrozumiałe głosy; woźnica o nich mówił, że to są głupi, ledwie do paszenia bydła zdatni. Wznosząc się wyżej, giną zwolna lasy. pokazują się uprawne role, a pomiędzy niemi w kupki zebrane domki; nad niemi stérczą wysokie grzbiety, mniéj więcej poprzerywane. Ze zmienionemi stosunkami geograficznemi, zmienia się człowiek; zdrów i silny odznacza się męzką siłą, żywością umysłu, tak cechującą górala. Z przekonaniem wyższości patrzą oni na swych sąsiadów mieszkających w dolinach; niezwykli się nawet z niemi łączyć, a gdy zdarzają się wyjątki, i dziéwki idą za mąż na dół, po kilku latach zostawały zazwyczaj wolami oszpecone; często nawet większe jeszcze u nich powstawały, aniżeli u zrodzonych na miejscu. Kiedym Wierchownią zwiedzał, właśnie był skwarny dzień sierpniowy; mnóstwo zeszło się ludzi z przyległych domów, aby się mnie przypatrzéć. Arcyrzadki bowiem to wypadek, iżby się tu kto zapuścił, gdyż żadna droga tędy nie prowadzi; Przypominam sobie, jak sędziwi gospodarze z wielką uprzejmością liczne czynili zapytania, zkad przybywam, przytém dawali rady, jaką najlepszą drogą dostać się na wysoki grzbiet; młodzi przypatrywali się bryczce, różnym na niej będącym rzeczom, a szczególniéj zajmowała ich lekka budowa najtyczanki. Gdyśmy tak gwarzyli, nagle pokazała się chmura i spuścił się dészcz kroplisty. Jeszcze ćwierć godziny nie padał, kiedy ciekawi pobiegli nad brzeg środkiem wsi płynącego strumyka, przez który niedawno suchą nogą można było przejść po kamieniach. Strumień ten wezbrał nadzwyczajnie, bałwany tak były wielkie, jak na ogromnych wzburzonych jeziorach. Właśnie z drugiej strony sianem naładowane wozy chciały się przeprawić, ale woda tak była wzburzona i tyle niosła kamieni, że z bolem serca musieli dać zmoknąć wysuszonemu sianu. Nader ostrożnym trzeba być z nagle wezbranemi górskiemi rzeczkami; nieraz w nich tracą życie konie i ludzie zarazem.
Gdy krótko trwający dészcz ustał, ochłodziło się odrazu powietrze, a na wierzchu grzbietu dobrze bylo zimno; nie mogliśmy opuścić jednakże tego rozległego widoku, trzeba się było nasycić, ucieszyć nim. Pomiędzy podłużnemi grzbietami wznosił się tu i owdzie wyższy wirch, a pomiędzy niemi ciągnęły się doliny z siołami; zdala widać było miasteczko Muszynę, kiedyś należące do dóbr biskupstwa krakowskiego. Chociaż widok na grzbiety z piaskowca nie przedstawia wiele rozmaitości, zmiany wynikające z oświetlenia, a z tąd pochodząca gra kolorów, mile zatrzymywały oko, i dlatego z żalem opuszczaliśmy to ciekawe wyniesienie.
Na obydwóch bokach tego grzbietu, dzielącego doliny Popradü i krynicką, znajdują się liczne szczawy. W wyższym końcu doliny Wierchowni, pomiędzy cerkwią a karczmą, dobywają się trzy podobne źródła. Na przeciwnéj wschodniej pochyłości, jest ich nierównie więcej; przy wiosce Jastrzębki jest sześć, a przy wiosce Szczawnik wytryskuje jedno nader obfite w pośrodku łąk, z przyjemnym, kwaskowatym smakiem.
Źródło: Wierchownia / fragment artykułu: Podróże po Beskidach, czyli opisanie części gór Karpackich, zawartych pomiędzy źródłami Wisły i Sanu przez Ludwika Zejsznera / Biblioteka Warszawska pismo poświęcone naukom,sztukom,

i przemysłowi. Tom 3 (1848) s. 509-512

Вірхомля велика, с. Ц. д. св. Михаїла, зб. 1821. відн. 1906. – Патрон: Правительство. – Парох: o. Орест Папп, р. 1866, рук. 1892, к. і. 1914, ж. – Сотрудник управл.: о. Роман Коцюмака, р. 1891, рук. 1926, ж. – В матерн. ч. д. 1625, місцев. Вірхомля мала, відд. 3 км. ч. д. 270, місцев. Лімниця, Пивнична, Кокушка, ч. л. 18, разом 1918. – Брацтво Тверезости, Ап. Молитви, коопер. »Добробыт«. Ціколи: в Вірхомлі вел. 2 кляс. м. н., в Вірхомлі малій 1 кпяс. Ст. Новий Санч 32 км., суд Мушина 20 км., пч. Пивнична 14 км., зел. loсo 4 км.

Мушинський деканат.

Źródło: Шематизм греко-католицького духовенства злучених епархій Перемиської, Самбірської і Сяніцької за рік божий 1930 s. 118

ВѢрхомля Велика, Церк. дер. св. Арх. Михаила, созд. 1821. вôдновл. 1860. Визита канонична въ р. 1869 черезъ АЕп. Iосифа Сембратовича. Патронъ: Єго ц. к. Ап. Величество. Пар.:

Пр. Константинъ Константиновичь, р. 1856, рук. 1882 ж.

Въ матерн. ч. д.       .     .     .     .     .     .     .     .     .     .    1416

― мѢстц. ВѢрхомля мала ч. д.     .       .     .     .     .     .    352

Въ мѢстц. Ломниця, Пивнична, Кокушка, ч. д .     .    28            

                                                                             Всего       1725

Латинникôбвъ 16, жидбôвъ 32 душь.

ВѢнованє: орн. поля 35 мр. лукъ 12 мр. 1585 сж, пасов. 27 мр. 324 сж. лѢса 13 мр. 223 сж‚‚ огород. 600 сж. неужит. 1 мр. 257 сж. Чистый дохôдъ 83 к. 20 с.‚ дровъ 18 сяг. на половииу твердыхъ и мягкихъ скôпщ. 7½, кор. вôвса % вôдь капиталу 62. К. 40 с. Додатокъ зъ касы 1111 к‚ 24 с. податку 38 к. 50 с.‚ цодатокъ особисто доход. 8 к 80 с. Школа етатова языкъ выкл. рускйй ô 2 силахъ дѢт. р. 192. Платня дяка неиспыт. 100 к. и доходы церковнй. Читальня общ. им. М. Качковского, членôвъ 70, шпихлѢра нема, єсть склепъ и каса громадска зъ кап. 5000 к. ПовѢтъ Новый Сончь, судъ и урядъ податковый Мушина, стацйя телеграфична и почта Пивнична 14 км. до желѢзницѢ 3 км.

Źródło: Шематисмъ всего клира грецко-катлического епархій соєдиненыхъ Перемыской, Самворской и Саноцкои на рôкъ вôдъ рожд. Хр. 1905 [Szematyzm kleru grekokatolickiego eparhii Przemyskiej, Samborskiej i Sanockiej na rok 1905]

Вірхомля Вепика (в народ. мові: Вірховля) (Wierzchomla Wielka), с. Ц. д. св. Арх. Михаіла (праздник на св. Вмч. Варвари), зб. 1821, відн. 1906, в середнім стані. Місц.: Вірхомля Мала Wierzchomla Mała) с., відд. 3 км. Лімница (Łimnica), с., відд. 4 км. Пивнична (Piwniczna), с., відд. 5 км. Кокушк а (Kokuszka), с., відд. 6 км. Ч. д. гр. кат.  1748 + 377 = 2125; Лат. 2; Iзр. 22.
Парох: о. П апп Орест, ур. 1866; рк. 1892 інст. 1914; вд.
Сотрудник: о. Николай Ортинскій. Лат. парох: о. Iосиф Сквирут в Жегестові.
Патрон: Правительство. Право патронату виконує Краківске Воєвідство.
Школи: 3 і 1 кл., двояз. O 3 і 1 силі.
Прих. дім, мур. 1843, о 5 комн. і кухні, в добрім стані; стайня, стодола, шпихлір, дер., в середнім стані. Будов. площі 20 а, 17 м²; огор. 21 а, 28 м²; поля 21 га, 29 а, 23 м²; лук 7 га, 48 а, 54 м²; пасов. 15 га, 15 а, 0,6 м²; ліса 11 га, 59 а, 04 м²; неуж. 47 а, 62 м²: лісовий плян є.
Стар. Новий Санч (Nowy Sącz), 32 км. Суд Мушина (Muszyna), 20 км. Почта, телєфон,телєграф Пивнична (Piwniczna). 14 км. Желізниця Іосо. Найбл. гр. кат. приходство в Жегестові (Żegiestów) 4 км.
Грамотою з лня 3 жовтня 1595 призначив краківскій епископ князь Юрій кард. Радивил, один лан рілі на улержанє парохів в Вірхомлі Великой. Привилеї, річні побори парохії, звязані з посіданєм тої рілі та єї границі описані впротоколі з переведеной Iоаном Хризостомом Бернакевичем ґенеральной візитації з дня
29 жовтня 1780 р. В інвентари привилеїв мушинского ключа дібр з 1603 року
е вичислені і названі властителі солтиства в Вірхомлі Великой: Василь Болибріх Щавинскій, Михаiл Варка, Васько Угринскій і Стефан Дюба. З Вірхомлі Великой вийшов писатель о. Володимир Хиляк (Iеронім - аноніп), уродж. 15 червня 1845, помер 13 червня 1893, син місцевого парова о. Iгнатія Хиляка Евфрозини ур.
Парилович, автор численних писеиних праць, знаних i поза границями Галичини.
Метрики провадиться від 1784 р.

Źródło:Шематизм Греко-Католицкого Духовенства Апостолскої Адмiнiстрацiї Лемковщини 1936 c. 87-88

[Szematyzm Greko-Katolickiego Duchowieństwa Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny 1936 s. 87-88]