Krynica-Zdrój
Krynica w Szematyzmie z 1930 roku
Криниця, с. Ц. м. Богоявленя, зб. 1872. – Патрон: Правителъство. – Парох: о. Карло Король, р. 1878, рук. 1904, к. і. 1924. Вк. ж. – Ч. д. 1850. Криниця-Здрій відд. 3 км. лат. ок. 1000. Костел - парохія п купел. завеленні; жидів ок. 2000. – Брацтво Непор. Зачаття. Школа 6 кляс. міш. з укр. м. н., в завсд. школа польська. Ст. Ноний Санч, суд Мушина 6 км., поч., тел., зел. Криници Зцрій. Мушинський деканат
Źródło: Шематизм греко-католицького духовенства злучених епархій Перемиської, Самбірської і Сяніцької за рік божий 1930 s. 119
Krynica w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego 1883
Krynica, wś i miejsce kąpielowe, w pow. sądeckim, w okolicy górzystej i lesistej. Tak wś jak i zakład kąpielowy leżą w wąskiej dolinie górskiego potoku K., płynącego od
Słotwin z lasu Huty, który zazwyczaj się tylko sączy, ale w czasie deszczów wzbiera bardzo wysoko, unosi wielkie głazy i wyrządza znaczne szkody. Ten potok łączy się z drugim potokiem, płynącym
od góry Czerteża na północ od zakładu kąpielowego, a z Czarnym potokiem u wsi, poczem przyjąwszy jeszcze kilka innych potoków, uchodzi do Popradu pod Muszyną. Doliną tego potoku prowadzi
gościniec od Muszyny przez zakład kąpielowy, Słotwiny, Krzyżówkę, Nową wieś, Łabowę, a dalej doliną Rostoki do Nowego Sącza. W samym zakładzie stanowi wał tego gościńca ochronę źródeł od
zasypania źwirem przez wezbraną, rzekę. Dolina wsi jest 487 m. npm. wzniesiona, zakład leżący na północ od wsi ma znacznie wyższe położenie 595 m. Okolica jest bardzo piękną i przedstawia z
sąsiednich gór bardzo obszerne widoki; jestto kraina Podhala, gdzie leżą orne ziemie, aczkol wiek jałowe i wymagające pracowitej uprawy, obszerne łąki, ostatnie sady drzew owocowych i zimowe
mieszkania ludzi. Niższe wzgórza okrywają lasy liściaste, dolinę - sprowadzona włoska topola i już skarłowaciałe buki; wyższe wzgórza pokrywają gromadnie drzewa szpilkowe, szczególniej sosna,
świerk i limba jeszcze; mało tu jest nagich skał, które można widzieć tylko na zabrzeżach rzek; z ziół wiele macierzanki i rozchodników. Po obudwu stronach doliny piętrzą się coraz wyżej góry,
zrazu wydające się tylko pagórkami, mianowicie, idąc od północy ku południowi: po zachodniej stronie Uzdy werch 813 m., Palenica 807 m. i Szczawiana góra 687 m.; od wschodu Czerteż 866 m. i
Bradowice 817 m. npm. Wieś ma podług spisu ludności z 1880 r. 1879 mk., z których 56 przebywa stale na obszarze więk. posiadłości; według wyznania ma być 1537 gr.-katol., 275 rzym. katol., 5
akatol. i 280 izrael., t. j. 2097 osób. Znajduje się tutaj okazała cerkiew gr.-katol. parafialna z r. 1865-75, sąd powiatowy (okrąg 19448 dusz r. 1880), notaryusz, urząd pocztowy i telegraficzny
i szkoła ludowa. Kasa pożyczkowa gminna ma 1741 zł. w. a. kapitału. Pos. więk. funduszu religijnego składa się ze 155 mr. roli, 32 łąk i ogr., 57 pastw. i 768 mr. lasu; pos. mniej. 2488 roli, 573
łąk i ogr., 658 pastwisk i 564 mr. lasu. U posażenie parocha gr.-katol. stanowi 205 mr. roli, 29 łąk i ogrod., 110 pastw., 61 mr. lasu, młyn, tartak i dodatek do kongruy 27 zł. i 32 ct. w. a.
Parafia należy do dyec. przemyskiej, dekan. muszyńskiego, i liczy wraz ze Słotwinami (po rusku Sołotwiny) 1697 katol. Krynicę założył Danek z miasta (Tylicza) w r. 1547 jako sołtystwo wołoskie na
dwóch łanach sosnowego lasu, który mu biskup krak. wykarczować pozwolił. Do, r. 1772 należała. K. wraz z 30 wsiami i miastami Tyliczem i Muszyną do biskupów krakowskich, poczem cesarz Józef II
utworzył z tych dóbr osóbne państwo kameralne muszyńskie, przeznaczając dochód na fundusz religijny. Zakład zdrojowy powstał w końcu zeszłego stulecia, jakkolwiek dwa źródła w teraźniejszym
zakładzie, źródło w Słotwinach i wsi, były oddawna mieszkańcom K. znane i przez nich używane. W r. 1784 spostrzegł te źródła, położone śród jodeł i sosen na pochyłości góry Zródlanej, komisarz
obwodowy Styx von Saubergen, wykupił je od wieśniaka razem z domem o 3-ch izbach za 230 złr. i zwrócił uwagę rządu (ale już Rzączyński o K. wspomina). Wkrótce rozeszła się sława wody
kwaśno-żelazistej i nim jeszcze zbadano jej skład chemiczny, gromadziły aię tutaj setki ludzi, szukając ulgi w cierpieniach cielesnych. Pierwszy badał tę wodę prof. i radca budowniczy Haquet.
Później, bo w r. 1806, wysłano tam komisyą złożoną ze starosty sądeckiego von Riedelswald, inspektora domen Nossberga, inżyniera bar. Molla, Adama Rhima i prof. uniwersytetu krakowskiego dr. med.
J. A. Schultesa. Komisya zastała jedno źródło z wodą do picia i jedno używane na kąpiel, łazienkę i dwa murowane domy, przytem uznała potrzebę znacznych wkładów na upiększenie, pobudowanie domów
i drogi, któraby zarazem była grobla ochraniającą źródło używane do kąpieli, a które biło przy samym potoku. Skutkiem tej komisyi utworzono atałą posadę zdrojowego lekarza w K. i zbudowano lepsze
łazienki i domy. Stałym lekarzem był do r. 1830 dr. Stirba., potem na czas kąpielowy doktorowie: Sporn, Berggrün i Czarnkowski; około 1840 r. zaczął zaklad upadać. Dr. Schultes zrobił rozbiór
chemiczny i opis wód wydał w Wiedniu: Ueber die Mineralquellen zu Krynica etc. Wien 1807. Rozbierał tylko dwa źródła Heleny i Karola. Wynik był taki: w 32 łutach znaleziono: chlorku wapna 0.37
gramów, chlorku sody 0.61, węglanu wapna 12.16, węglanu żelaza 0.33, krzemionki 0.17, istoty ziemio-żywicznej 0.32, istoty wyciągowej 0.18 grn, wreszcie gazu węglowego cali sześć 45,3. Ponieważ
woda krynicka zostawia osad, na dnie źródeł i na dnie kotłów, w których się ją do kąpieli ogrzewa, gdyż u źródła ma tylko 7.5 ° R. ciepłoty, przeto i ten osad koloru ciemno czerwonego poddał dr.
Schultes badaniu. Osad źródłowy zawiera: istoty wyciągowej 0.32, chlorku wapnia 0.96, węglanu sody 1.27, węglanu wapna 240.50, węglanu ielaza 27.50, krzemionki 24.50 i kwasu węglowego 18 grn.
0sad na dnie kąpieli: istoty wyciągowej 0.32, chlorku wapnia 0.22, węglanu sody 1.80, węglanu wapna 77.90, węglanu żelaza 7.10, krzemionki 7.40, istoty ziemio-żywicznej 1.80. W 1856 r. poddał te
dwa źródła nowemu badaniu profesor chemii w uniwersytecie krakow. dr. Czyrniański i na 7680 granów wody krynickiej znalazł węglanu żelazowego 0.1695, węglanu wapna 10.9310, węglanu. magnezyi
0.1120, węglanu sodowego 1.1732, fosforanu wapna 0.05, siarkanu wapna 0.0972, siarkanu potażowego 0.0892, siarkanu sodowego 0.5324, chlorku sodu 0.0814, kwasu krzemionkowego 0.6368 grn., wreszcie
ślady niedokwasu manganezu, kwasu azotowego i ciał organicznych. Suma ciał stałych 13.8727, wprost oznaczono 14.3130. Objętość kwasu węglowego wolnego przy ciepłocie zdroju. 7.5 ° R. i ciśnieniu
barometrycznem 860 mm. w 100 litrach wody 144.820 C. C. Ciężar gatunkowy wody 1.0029. Ostatniego rozbioru dokonał 1878 r. prof. Olszewski. W 1816 r. opisał wody krynickie dr. F. Stirba: „Źódła
mineralne w Krynicy” Lwów 1816, a później dr. L. Żuławski: „Wody kwaśno-żeleziste w Krynicy” Nowy Sącz, 1857. Ostatnia książka i troskliwość autora, który był lekarzem zdrojowym w 1853 i 1854,
przyczyniły się znowu do podniesienia sławy K., gdyż upadek był już znaczny. Gdy nieprzychylny Galicyi dr. Schultes uznawał K. za najważniejsze miejsce kąpielowe w monarchii austryackiej i
oświadczał, że liczne setki ludzi, które tu znalazły uzdrowienie, więcej świadczą, o skuteczncści tych wód, niż obszerne dzieła, to po r. 1840 liczba rodzin kąpielowych nie dochodziła 40. W 1853
objął nadzór lekarski dr. Zuławski, a nadzór nad zakładem radca kameralny Dominik Kaspar. Wzięto się do nowych ulepszeń; w 1853 było 73 rodzin, w 1854 r. 100 rodzin, a przez to powiększyły się
fundusze kąpielowe. Głównie jednak K. zawdzięcza swój wzrost Dietlowi i M. Zieleniewskiemu, który od 1857 jest lekarzem rządowym zakładu. W 1864 r. zbudowano kaplice rzym.-katol. w zakładzie,
która ma być wkrótce przebudowaną na obszerny kościół powstały ze składek. Odtąd wzrasta ciągle sława. K., liczba gości i ulepszenia w zakładzie. W 1882 r. było 18 źródeł alkaliczno-żelazistych,
z których 6 świeżo zbadano; podczas 3-ch sezonów kąpielowych trwających od 15 maja do 30 września, dochodzi liczba gości do 3000. W zakladzie znajdują się 3 hotele i (z nowo na rok 1883
przygotowanemi) 2 gmachy łaziebne, każdy o 100 gabinetach, 953 pokoi gościnnych, 7 publicznych restauracyj, apteka wyrabiająca pastylki kryniczne i wyciąg iglicowy na kąpiele balsamiczne,
wreszcie czytelnia z wielu gazetami, wypożyczalnia książek, gimnastyka, teatr i orkiestra W czasie kąpielowym ordynuje sześciu lekarzy, a wywóz wody, w 1853 r. niedochodzący 3000 flaszek,
zwiększył się dziesięć razy. Kilka kilometrów za zakładem jest góra Jaworyna, zakończona kilka set stóp wysokim skalistym wierzchołkiem, który lud nazywa kamieniem dyabelskim. Na żółtej
piaskowcowej skale spoczywa druga ogromna skała, u podstawy znacznie cieńsza niżeli u wierzchołka. Ten kształt dziwaczny dał powód do podania ludowego, że ten wyższy kumień niósł nocną porą,
szatan gdzieś od Wieliczki, aby nim rozwalić budujący się Pławocki (Palocsa) zamek na Węgrzeoh. Pod skała, jest pieczara, z której się wydobywa stęchła woń, co ludowi okolicznemu podanie
stwierdza. Z tej skały przedstawia się wspaniały widok na Tatry i liczne wioski. Do podniesienia zakładu przyczyniło się bardzo wiele ułatwienie komunikacyi koleją, tarnowsko-leluchowską, bo
oddalenie od stacyi w Muszynie wynosi tylko 9.5 klm. Zarząd dóbr kameralnych robi bardzo wiele dla podniesienia kąpieli i zaprowadza ulepszenia dla wygody gości. W ostatnich miesiącach
r. 1882 zakupiono od włościan znaczny obszar na park i dokończono drogi w góry. Wskazywanie lekarskiego znaczenia K. i wymienianie chorób, które temi wodami mogą być uleczone, nie jest zadaniem
Słownika; dla tego ograniczamy się tu na wzmiance, że w tej wodzie wszelkie niższych rzędów zwierzęta giną, że zostawia osad, którym pokrywa ciała dłużej w niej leżące, i że jej także używają,
jako przyjemnego chłodzaącego napoju z winem węgierskiem i cukrem. Klimat dosyć zmienny, wietrzny, nawet w gorące miesiące (czerwiec, lipiec i sierpień) w słotne dnie spada do 5 stopni powyżej
zera; z tego powodu kąpielowi goście muszą się zaopatrywać w ciepłą, odzież. Czasowi kwitnienia drzew owocowych w końcu maja towarzyszy kilkodniowe zimno, w końcu czerwca. przypada peryod
deszczów, trwający 2 do 4 ch tygodni. Podczas tych wód (świętojańskich) daje się czuć dotkliwe zimno. W lipcu i sierpniu bywają upały, ale jeżeli wieje wiatr północno-wschodni, obniża się
znacznie temperatura. Mimo tej zmienności sprzyja klimat K. zdrowiu, gdyż choroby nagminne prawie się tutaj nie pojawiają. Mieszkańcy, zwani góralami z Biskupczyzny, mówią przeważnie narzeczem
małoruskiem, mocno z polskim językiem zmięszanem, a z powodu przybywania gości budują, domy schludniejsze i obszerniejsze niż w innych wioskach. Dokładną bibliografią, K. podaje dr. M.
Zieleniewski: „Illustrowany opis c. k. zakładu zdrojowego w Krynicy” (Kraków 1880). Najwięcej broszur o K. wydał tenże doktor Z. a ostatnio wydał kilka cennych dzieł o K. miejscowy zasłużony
lekarz dr. Skórczewski. Oprócz tego czytaj dr. A. Hausser: "Der Kurort Krynica" (Wiedeń, 1879). Mac.
Źródło: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów Słowiańskich.- tom IV, s. 754-756
Krynica (łemk. Креныця, Krenycia) - województwo małopolskie, powiat nowosądecki, gmina Krynica-Zdrój.
Kod pocztowy 33-380 Krynica
