Cerkwie Łemkowskie

Od XIV wieku beskidzkie doliny zasiedlał pasterski lud Rusinów. Kulturalnie, językowo i religijnie związani byli z Rusią Kijowską i Halicką. W zakładanych nad potokami wsiach powstawały cerkwie prawosławne. Po Unii Brzeskiej w XVI wieku część duchownych prawosławnych uznała zwierzchność papieża i przyjęto doktryny kościoła katolickiego. Natomiast zachowano liturgię bizantyjską z opracowanym przez apostołów Cyryla i Metodego językiem cerkiewnosłowiańskim. Powstał w ten sposób kościół unicki – greckokatolicki.

 

Prawie do połowy XX wieku sami siebie nazywali Rusyn lub Rusnak. Natomiast Polacy wołali na nich Rusini. Ich sąsiedzi Bojkowie przezwali Rusinów Łemkami od słowa „łem” (odpowiednik polskiego słowa – tylko). Słowo „Łemko” zastępujące nazwę narodowościową „Rusin” przyjęło się bardzo szybko, a ziemię przez nich zamieszkaną nazwano Łemkowszczyzną. Deportacyjna akcja „Wisła” w 1947 roku zlikwidowała na kilkadziesiąt lat cerkiew greckokatolicką na tych ziemiach. Ocalałe świątynie w zdecydowanej większości przemianowano na kościoły rzymskokatolickie.
   Hołdując zasadzie, że dom Boży powinien stać wyżej niż inne domy, Łemkowie umieszczali zazwyczaj cerkwie na wzniesieniach. Wykorzystywanie naturalnego ukształtowania terenu, przyjęty styl oraz rodzaj budulca sprawiały harmonijne wkomponowanie świątyń w otaczający krajobraz. Teren wokół świątyni  zadrzewiano i grodzono kamiennym murkiem lub drewnianym ogrodzeniem. Podstawowym budulcem świątyń było drewno, ponieważ było dostępne i łatwe w obróbce. Przede wszystkim wykorzystywano drzewa iglaste, z wyjątkiem najtrwalszego i najbardziej szlachetnego modrzewia. Modrzew wykorzystywano jedynie do budowy podwalin i niektórych elementów ozdobnych.

 

łemkowskie cerkwie

    Cerkwie łemkowskie mają konstrukcję zrębową. Układano na sobie długie, okorowane bale drewniane, łączone w narożach za pomocą specjalnych nacięć, tzw. „rybi ogon”. Pierwotnie do cerkwi prowadziło tylko jedno wejście od strony zachodniej. Inne wejścia wykonywano w późniejszych konstrukcjach oraz podczas kolejnych remontów. W najstarszych cerkwiach łemkowskich otwory okienne w ścianach nawy i prezbiterium były tylko od strony południowej. Konstrukcja cerkwi łemkowskiej oparta była przede wszystkim na zasadzie trójdzielności. Rzadziej występowały inne konstrukcje, jak: na planie krzyża greckiego, dwudzielne, czy jednoprzestrzenne. W konstrukcji trójdzielnej wyróżnia się, położone na osi wzdłużnej, trzy prostokątne pomieszczenia:
- prezbiterium - najświętsze miejsce w cerkwi, gdzie prawo wstępu ma tylko sprawujący liturgię oraz służba cerkiewna,
- nawa - największa, najszersza i najwyższa część świątyni, stanowiąca miejsce dla wiernych. Dawniej w nawie gromadzili się wyłącznie mężczyźni. Od prezbiterium nawę oddziela ikonostas.
- babiniec - osobne pomieszczenie dla kobiet.
Charakterystyczne dla łemkowskiego budownictwa drewnianego są zrębowe kopuły dachu, cztero lub ośmiopołaciowe. Ich wielkość jest uzależniona od gabarytów pomieszczeń (nawy i prezbiterium) nad którymi się znajdują. Kopuły wieńczą smukłe, baniaste hełmy zakończone kutymi krzyżami. Wyróżniającym, ale i nierozłącznym elementem cerkwi łemkowskich jest dominująca nad świątynią wieża. Wieże-dzwonnice na całym obszarze Łemkowszczyzny są czworoboczne. Kopuły, zadaszenia, wieżyczki, hełmy, dachy, ściany cerkiewne i wieżowe podbijano gontem.
     Wędrując po sądeckich szlakach, praktycznie w każdej miejscowości natkniemy się na drewnianą, urokliwą łemkowską cerkiew.

 

 

Tekst i zdjęcia: Andrzej Banach, 15 listopada 2011r.

http://andrzej-banach.eu