Cerkwie Szlaku Ikon

Cerkwie Szlaku Ikon / Anna Rydzanicz.- Przegląd Prawosławny, 2010, nr 7

„Przewodnik, który otrzymują Państwo do rąk, nie jest pracą naukową. To tylko forma przybliżenia piękna i tajemnicy, zaklętych w karpackiej cerkwi, szczególnie tej drewnianej, postawionej z drzew, które rosły przez lata na tej jałowej ziemi, po to, by ostatecznie stać się światynią, bądź ikoną” pisze we wstępie monografii krajoznawczej Robert Bańkosz.

Przewodnik, w formie leksykonu, autorstwa inicjatora wytyczonego przed laty tytułowego szlaku, sanockiego przewodnika i pasjonata wędrówek po Bieszczadach, prezesa towarzystwa „Karpaty”, powstał staraniem krośnieńskiego wydawnictwa Arete II jako odpowiedź na zainteresowanie architekturą cerkiewną.
Tytułowy szlak, przebiegając przez Dolinę Sanu i Osławy, zaczyna się w Sanoku i stanowi fragment szlaku architektury drewnianej Podkarpacia. Pisanie zajęło autorowi ponad dwa lata, zawartość przewodnika jest owocem dłuższych osobistych poszukiwań. Robert Bańkosz ze znawstwem oprowadza po wpisanych w krajobraz ziemi sanockiej cerkwiach, ukazując spuściznę materialną i duchową wielu pokoleń zamieszkujących ten skrawek Bieszczadów. Zachęcając czytelnika do ich zwiedzania, kreśli historię Cerkwi prawosławnej i greckokatolickiej na tych ziemiach oraz historię wznoszących te świątynie z potrzeby ducha i serca ludzi. Przyznaje też, co jest wielkim jej atutem, że starał się przy biblijnej tajemniczości, bizantyńskim przepychu oraz ruskim mistycyzmie ukazać niezwykłą prostotę ludowego piękna.
„Cerkwie Szlaku Ikon” składają się z dwóch części. Pierwsza dostarcza ogólnej wiedzy o Cerkwi, historii, symbolice i pojęciach z nią związanych. Druga jest przewodnikiem po cerkwiach Doliny Sanu i Osławy. W pierwszym rozdziale, „Na styku kultur”, autor podkreśla niezwykle ważną rolę Sanu, nazywając ją aortą ziemi sanockiej, wypływającą z serca Bojkowszczyzny, do której święcone wody Jordanu niosły dopływy Osławy i Wisłoka, nad którymi mieszkali wschodni Łemkowie oraz dopływy Wiatru i Stubnicy, gdzie toczyło się życie Pogórzan.
Głębokie korzenie cerkiewne tej ziemi są dziedzictwem przełomu wieków IX i X, kiedy to chrześcijaństwo z Państwa Wielkomorawskiego pojawiło się tu przed powstaniem państwowości – ruskiej czy polskiej. Nie tylko dokumenty pisane, jak choćby „Żywot św. Metodego”, dokument biskupów praskich z 1086 roku, świadczący o istnieniu biskupstwa słowiańskiego po upadku Wielkiej Morawy od Bugu aż po Styr oraz latopisy potwierdzają powstanie takich miejsc, jak będące starym Sanokiem wzgórze Fajka czy grodzisko Horodyszcze w Trepczy. Namacalnym tego dowodem są odkrycia archeologiczne.
Naturalną zatem na ziemi sanockiej koleją rzeczy jest wznoszenie wschodnich świątyń. Przez wieki drewniane cerkwie stały się wizytówką prawie każdej wsi zamieszkiwanej przez Łemków i Bojków.
W kolejnych rozdziałach autor ciekawie przybliża czytelnikowi tajniki architektury drewnianych świątyń, metody nakładania bali drewnianych oraz wyodrębniony przez Ryszarda Brykowskiego, wybitnego badacza architektury drewnianej, system podziału cerkwi łemkowskich. Przedstawia też zasady ich wznoszenia oraz symbolikę. Czarno-białe fotografie oraz ilustracje ukazują nam perły Szlaku Ikon, jak choćby jedną z najstarszych w Polsce, cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu, która niedawno świętowała pięćsetlecie, czy bryłę oraz przepiękny ikonostas spalonej w 2006 roku cerkwi Opieki Matki Bożej w Komańczy (początek XIX wieku). Ale cerkwie Szlaku Ikon są także murowane, czego przykładem jest cerkiew katedralna w Sanoku czy ruiny cerkwi w Płonnej.
Drugą część poprzedza rozdział poświęcony ikonie i ikonostasowi, ich głównym tematom oraz przedstawianym na nich świętym i prorokom oraz słowniczek podstawowych terminów cerkiewnych, dzięki któremu laik może dowiedzieć się, jaką rolę pełnią Królewskie Wrota, a przede wszystkim, jaki jest rodowód słowa „cerkiew”. Wielu zaskoczy, iż w Polsce do XVI wieku wszystkie świątynie określano mianem cerkwi, dopiero później świątynie rzymskokatolickie zaczęto nazywać kościołami, czego dowodem są nazwy miejscowości na terenach, gdzie historycznie prawosławie nie sięgało, np. Cerkwica w zachodniopomorskim.
Dopełnieniem przewodnika są drukowane na kredowym papierze kolorowe fotografie najstarszych ikon z Muzeum Historycznego w Sanoku oraz najcenniejszych cerkwi Szlaku Ikon.
Przewodnik, wydany po raz pierwszy w 2007 roku, w nakładzie 5000 egzemplarzy, wkrótce ukaże się w wersji poprawionej. Warto więc przy jego pomocy zaplanować wakacje. Do nabycia na stronie internetowej: e-antykwariat.com.pl lub w księgarniach południowo-wschodniej Polski.

Anna Rydzanicz

___________________
Robert Bańkosz, Cerkwie Szlaku Ikon, Arete II, Krosno 2010