Łemkowie w dawnych opisach

Dziewiętnasty wiek, w szczególności jego druga połowa, a potem okres do wybuchu I wojny światowej, to niestety mało zbadany, ale bardzo ważny okres w historii Łemków. Był to bowiem okres kształtowania się społeczno-politycznego oblicza grupy. Dla wielu badaczy Łemkowszczyzna tego czasu sprowadzała się niestety jedynie do wschodniosłowiańskiego ewenementu folklorystycznego na pograniczu zachodniosłowiańskim.

W 1860 roku łemkowski pisarz i uczony, greckokatolicki ksiądz Aleksij Torońskij (1838-1901), napisał w swojej pionierskiej rozprawie o Łemkach: „Dostojnym trudu byłoby w statystykę Łemków dogłębniej wejrzeć, wiele bowiem, jak już powiedziano, przecudownych [jest] miejsc, okolic, gór, w których niejedne skarby, dotąd niezauważone lub nierozpoznane, w łonie przyrody ukrywają się, i do których niejedna opowieść, przypominająca dawne czasy, od ludu wychodzi. Nam idzie jednak nie tyle o statystykę, jak o przedstawienie obrazu życia Łemków i ich pochodzenia”.