Cerkwie łemkowskie

Jakże łatwo zauroczyć się Łemkowszczyzną z jej łagodnymi krajobrazami, wspaniałą przyrodą i ciszą oraz najbardziej charakterystycznym

wytworem jej kultury – cerkwiami.

Lidia M. Nowicka

   Pasterze wołoscy, mieszając się z ludami ruskimi oraz ulegając wpływom polskim

i węgierskim, utworzyli nową grupę etniczną zwaną Łemkami. Oni sami dawniej mówili o sobie Rusnaky lub Rusini. To jedna z najciekawszych grup etnograficznych, srodze doświadczona przez los, obecnie w Polsce mocno rozproszona, natomiast na terenie Słowacji ciągle zwarta zamieszkuje swoją łagodną, zieloną krainę. Łemkowie stworzyli bardzo ciekawą kulturę, a najbardziej urzekającym jej wytworem są cerkwie.

Malowniczo położona wioska Szczawnik (w południowo-wschodnim rejonie Beskidu Sądeckiego w paśmie Jaworzyny Krynickiej, na północ od Muszyny, w dolinie Szczawnickiego Potoku) należy do najstarszych miejscowości na terenie Beskidu Sądeckiego. Została założona w roku 1352 na tzw. prawie niemieckim. W roku 1516, z polecenia biskupa krakowskiego Jana Konarskiego, zasadźca Waśko Wołoszyn dokonał ponownej lokacji wsi – tym razem na prawie wołoskim. Wzrastająca liczebnie przewaga Rusnaków (Rusinów) spowodowała, iż miejscowa ludność polska uległa wkrótce w większości językowym, religijnym i kulturowym wpływom przybyszów.

Około roku 1624 powstała w Szczawniku cerkiew greckokatolicka uposażona przez biskupa krakowskiego Mikołaja Szyszkowskiego. W tych czasach sołtysi Szczawnika odgrywali ważną rolę w muszyńskich siłach zbrojnych, a jeden z nich, Eliasz Szczawnicki, za zasługi wojenne został nawet nobilitowany (uszlachcony). Obecnie można tam podziwiać drewnianą cerkiew łemkowską typu północno-zachodniego z 1841 roku, powstałą w miejscu poprzedniej, poświęconą świętemu Demetriuszowi (Dymitrowi).

Obecna cerkiew, jak większość świątyń chrześcijańskich obrządku wschodniego, jest jednonawową orientowaną budowlą trójdzielną konstrukcji zrębowej. Składa się z sanktuarium, w którym stoi ołtarz, nawy i babińca. Nawa jest najszersza i zdecydowanie dominuje wielkością w bryle cerkwi, mimo iż nie jest najwyższa. Babiniec – część trzecia – schowany jest pod wieżą dzwonniczą, w której znajduje się dzwon pochodzący z 1707 roku. Jest on najstarszym elementem cerkwi.

Dach cerkwi pokryty jest blachą. Na nim znajdują się baniaste wieżyczki (makowice) z pozornymi latarniami i kutymi krzyżami. Teren wokół cerkwi (zwany cmentarzem cerkiewnym, choć nie ma tam grobów) wydzielony został z otoczenia niewielkim kamiennym murem.

Od strony wejścia, przed babińcem z wieżą dzwonniczą, usytuowano niewielki przedsionek-kruchtę. Z prawej strony sanktuarium została dobudowana zakrystia.

Wewnątrz cerkwi (będącej obecnie filialnym kościołem katolickim parafii w Złockiem) znajduje się ładny kompletny późnobarokowy ikonostas, pochodzący z przełomu XVIII/XIX w., z archaicznymi carskimi wrotami, dwa ołtarze boczne z 1729 roku z ikoną Przemienienia Pańskiego (ołtarz północny) i ikoną przedstawiającą Opłakiwanie Chrystusa – Chrystus w grobie (ołtarz południowy). Na głównym, trzecim ołtarzu, pochodzącym z późniejszego okresu, przedstawiono Jezusa na Krzyżu. W prezbiterium wiszą dwa wotywne obrazy ludowe: Ukrzyżowanie z 1854 roku (na którym przedstawiona jest też para jego chłopskich fundatorów) i ikona św. Barbary z 1867 roku. Umieszczona jest tam też gablota z ekspozycją ksiąg mszalnych (sudiebników) w języku staro-cerkiewno-słowniańskim i innych dokumentów.

W pobliżu Szczawnika, w Złockiem, na grzbiecie między potokami Szczawnik i Złocki, otoczona drzewami stoi drewniana cerkiew poświęcona świętemu Dymitrowi. Świątynia, powstała w latach 1867–1872, nawiązuje do stylu zachodniołemkowskiego, jednak nie posiada typowych dla niego cech. Zbudowana na planie krzyża budowla wyróżnia się dużą kopułą nad nawą w kształcie ośmiobocznego bębna, zwieńczoną wieżyczką o podwójnej ślepej latarni, krytą blachą. Dzwonnica jest wolnostojącą konstrukcją, usytuowaną przed cerkwią.

Wewnątrz cerkwi w Złockiem zachował się kompletny klasyczno-barokowy ikonostas

z obrazami namalowanymi w II połowie XIX w. przez Bogdańskich ze Lwowa. Świątynia posiada polichromię figuralno-ornamentalną z 1873 roku i trzy ołtarze w stylu rokokowym z XIX wieku. Jest tam również barokowy krucyfiks, barokowo-ludowy obraz Chrystus u słupa pochodzący z XVIII w., ikona Ukrzyżowanie z 1875 r. oraz św. Cyryl i Metody z roku 1870. Świątynia (od 1951 roku kościół rzymskokatolicki pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny) dziś służy zgodnie wiernym – zarówno katolikom obrządku rzymskiego, jak i greckiego.

Łemkowska cerkiew greckokatolicka jest odzwierciedleniem porządku wszechświata. Prezbiterium to miejscem dla Boga, nawa główna przeznaczona jest dla ludzi dążących do niego, natomiast babiniec to miejsce dla grzeszników oraz kobiet, przez długi czas uważanych za nieczyste.

Łemkowie tradycyjnie wznosili cerkwie z drewna, dopiero po XVIII wieku pojawiły się nowe materiały budowlane: cegła i kamień. Przykładem takiego nowego budownictwa jest cerkiew św. Dymitra Męczennika we wsi Obručne, na terenie słowackiej Łemkowszczyzny.

Murowana cerkiew we wsi Obručne na Słowacji również ma charakter jednonawowej budowli trójdzielnej. Posiada wyraźnie wyodrębnione części: babiniec (pod wieżą – część wejściowa), nawę i oddzielone od niej ścianą ikonostasu prezbiterium (sanktuarium).

Sanktuarium będąc symbolem nieba, jest miejscem szczególnego przebywania Boga. Tam kapłan sprawuje Boską Liturgię, tam znajduje się tabernakulum. Natomiast ściana ikonostasu zasłania przed oczyma ludzi to, co powinno być dla nich niewidoczne. Wierni mogą tylko spoglądać na wizerunki świętych i proroków.

Ikonostas w cerkwi św. Dymitra Męczennika w Obručnem posiada tradycyjną, czterorzędową formę, w której każdy rząd ma swój układ ikon i określone znaczenie.

W środku I rzędu (rząd ikon namiestnych i wrót) umieszczone są carskie wrota. Są one otwierane tylko w niektórych momentach liturgii i przechodzić przez nie może jedynie pełniący posługę kapłan. Po obu stronach carskich wrót, oddzielone od nich ikonami, znajdują się wrota diakońskie – północne po lewej, a po prawej południowe.

Na poziomie wrót znajdują się cztery ikony namiestne, które mają największe rozmiary. Skrajna ikona z prawej strony (ikona świątynna) przedstawia św. Dymitra Męczennika, któremu poświęcona jest cerkiew. Po prawej stronie carskich wrót znajduje się ikona Chrystusa Nauczającego (z otwartym Pismem Świętym w lewej dłoni i uniesioną prawą dłonią w geście błogosławieństwa). Po lewej stronie carskich wrót Matka Boża z Dzieciątkiem na lewym ramieniu prawą ręką wskazuje na jego postać. Skrajna ikona z lewej strony przedstawia natomiast Świętego Mikołaja, najbardziej czczonego świętego w tych okolicach.

W centralnej części rzędu II ikonostasu (świątecznego), nad carskimi wrotami, znajduje się Ostatnia Wieczerza, a po obu jej stronach dwanaście ikon przedstawiających chronologicznie święta roku kościelnego (prazdniki). W rzędzie III centralnie umieszczony jest obraz z postacią Chrystusa Wszechwładcy na tronie i ikony 12 Apostołów. Rząd IV ikonostasu przedstawia proroków, którzy zapowiadali narodzenie Chrystusa oraz Ojców Kościoła.

Zwieńczenie ikonostasu stanowi umieszczona centralnie, u samej góry, scena Ukrzyżowania Chrystusa, z postaciami Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty.

W prezbiterium cerkwi znajdują się trzy ołtarze: jeden centralny i dwa boczne, które tym razem można było wyjątkowo obejrzeć i sfotografować, przechodząc wokoło sanktuarium. Zazwyczaj są one zasłonięte przed oczyma wiernych ścianą ikonostasu.

Trzymając się pięknej zasady: „Jak nie wiesz, jak masz się zachować, zachowaj się przyzwoicie. Jak nie wiesz, co masz powiedzieć, na wszelki wypadek powiedz prawdę” (Antoni Słonimski), nie pokażę tych fotografii w fotoreportażu.

Kończę, polecając gorąco odwiedzenie urzekającej Łemkowszczyzny oraz zachowanych, nielicznych już cerkwi, znikających szybko z pejzażu, nie tylko etnicznego Europy.

Bibliografia

     Beskid Niski – Przewodnik dla prawdziwego turysty, Oficyna Rewasz, 2007.
     S. Wyka, Szczawnik. Informator Turystyczny, Urząd Miasta i Gminy Uzdrowiskowej 

     Muszyna.

Tekst: Lidia M. Nowicka, zdjęcia: Lidia M. Nowicka i Anna Bożek, 29 września 2009r.

Lidia M. Nowicka

Ukończyła psychologię na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Podyplomowe Studia Problemów Rodziny przy Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Po trzydziestu latach pracy w zawodzie psychologa obecnie, jako Stypendystka ZUS, nie jest już aktywna zawodowo (miłosne zawody ma też już za sobą). Cieszy się każdym dniem i oddaje się swoim pasjom, z których bodaj największą jest genealogia.

Test i zdjęcia pochodzą ze strony www.histmag.org