Wielkie święto Łemków

    Wzięliśmy krzyż i nie rzuciliśmy go wpół drogi. Na nas przypadło odrodzenie prawosławia na tej ziemi. Nie mieliśmy nawet czego do garnka włożyć, ale o swoich cerkwiach nie zapomnieliśmy. Remontowaliśmy je, choć nam mówiono, że one nie nasze. I gdybyśmy ich nie podnieśli z ruin, już by ich nie było. Budowaliśmy nowe - z wielkim trudem.
   Tych słów, spod serca wyjętych, słuchał metropolita Sawa, urodzony na ziemi nie mniej obolałej, starosta sanocki, starosta gorlicki, burmistrz Gorlic, konsul USA, słuchali ludzie z Gorlic i wsi rozsianych po całej Łemkowszczyźnie, słuchali pielgrzymi z Bielska Podlaskiego, Białegostoku, Lwowa i Kijowa. I słuchał ich metropolita Prawosławnej Cerkwi Ameryki Herman. Był on w Gorlicach i dziewięć lat temu, kiedy kanonizowano o. Maksyma. Wtedy był arcybiskupem Filadelfii i Wschodniej Pensylwanii. Bo ta ziemia jego też woła. Jego rodzice urodzili się po drugiej stronie Karpat, dziś na zachodniej Ukrainie. Poprzednik Hermana, metropolita Teodozjusz, jest również Karpato-Rusinem. Jego przodkowie byli związani ze Smolnikami, tymi koło Komańczy w powiecie sanockim.
   Jeszcze jest jeden wielki człowiek amerykańskiej Cerkwi, też Karpato-Rusin, kanonizowany w tym samym roku co św. Maksym - św. Aleksy Toth. Urodził się półtora wieku temu w rodzinie, w której ojciec i brat byli duchownymi, a wuj biskupem, wszyscy Cerkwi unickiej. On jednak, już w Ameryce, wraz ze swoimi parafianami wrócił w 1891 roku do prawosławia. Na jego rodzinnej ziemi w Cesarstwie Austro-Węgierskim taki proces był w tamtych latach jeszcze niemożliwy. Decyzja św. Aleksego zachęciła wielu unitów z całych Stanów do pójścia w jego ślady. Tylko on sam przyjął do prawosławia około piętnastu tysięcy unitów. Ten ruch miał wielki wpływ na kształtowanie się Cerkwi prawosławnej w Ameryce.

   Chyba dlatego władyka Sawa, zwracając się do władyki Hermana, powiedział: - Lecąc ze Stanów Zjednoczonych w tym miejscu chcieliście być jak najszybciej. Chcieliście wznieść modlitwę wspólnie z miłującym Boga narodem łemkowskim.
   - Podczas podróży wspominałem ludzi o głębokiej wierze, którzy z tej ziemi do Ameryki wyjechali - mówił metropolita Herman. - Gdy tu stanąłem, ich historie jak żywe stanęły przed moimi oczami. Powinniście być dumni, że ludzie z tej ziemi tworzyli Cerkiew w Ameryce, że miłość, wiarę w Boga i oddanie, które stąd wynieśli, siali później za oceanem.
   Ile tysięcy Karpato-Rusinów wyjechało do Ameryki? - nie trafiam na takie dane. Wyjeżdżali głównie pod koniec XIX i na początku XX wieku. Dziś przyjeżdżają ich wnukowie. Wędrują po karpackich wsiach i miasteczkach po obu stronach granicy, po słowackiej również. Nauczycielka Danuta Dziubina, która uczy w Gładyszowie polskiego i łemkowskiego, a także otwiera drzwi swojej agroturystycznej kwatery, uczy gości zza oceanu najprostszych zdań po łemkowsku, jak to: "Boże, daj zdrowia". Ale spotyka czasem i takich, którzy pięknie mówią po łemkowsku, a to dlatego, że rodzice zostawiali angielski za progiem swych domów.

     6 września do Gorlic przyjechali też ludzie zza wschodniej granicy, fakt niewielu, wśród nich Petro Michajłowicz Kohut ze Lwowa. To jego władyka Adam nagrodził gramotą za duchowe wspieranie przy odbudowie jeparchii.
   - Ze wschodu otrzymywaliśmy pomoc duchową, z zachodu materialną - zauważa władyka Adam. - Bez jednej i drugiej nie bylibyśmy w stanie tyle na tej ziemi dokonać.
   Wyjazdy Łemków na wschód pozostają w żywej pamięci tych, którzy dziś przyszli na Liturgię do Gorlic.
   Gdy druga wojna dogorywała, niby dobrowolnie, ale naprawdę pod karabinami, cały pas wschodniej i południowej Polski opuściło 550 tysięcy ludzi. Ilu wśród nich Łemków?

    Potem opowiadał o pracy w kołchozie, jak to siedmiu Łemkom kazano kosić kosami pszenicę, a za każdym szedł partyjny propagandzista i czytał gazetę. Albo o tym, jak zachęcali przez cały tydzień: Koś, a na woskresienije budiet chaładziec. Nie wiedzieli, co to chaładziec, myśleli, że to może festyn. Otrzymali po kawałku galarety.
   Inaczej było u Oli Telep, żony Stefana, jej babcia była w czasie rewolucji w Rosji. Kiedy przyszli Sowieci do jej domu w Bartnem, powiedziała: "Na progu mnie zastrzelcie, a na Ukrainę nie pojadę". Strzelili w ścianę domu.
   Ojca Stefana Telepa w 1947 r. wywieziono na zachód. Wracał do swojej Pielgrzymki od razu, kiedy po pięćdziesiątym szóstym roku uniesiono nieco dla Łemków szlaban. Uniesiono go tylko w województwie rzeszowskim. Wojewoda krakowski nie życzył sobie powrotu Łemków.
   Telepowie wyruszyli z zachodu z jednodniowym synkiem Stefanem. Zapisali, że Stefan urodził się w Pielgrzymce.
   Trzy lata zabiegał Grzegorz Telep, do sześćdziesiątego pierwszego roku, o otwarcie cerkwi w Pielgrzymce. Przeżył siedemnaście sądowych rozpraw, otwierał drzwi urzędników w Gorlicach i Warszawie, a ci wykorzystywali każdy powód, by cerkiew zostawić zamkniętą, a najbardziej chcieli ją rozebrać. Pierwsi duchowni przyjeżdżali do Pielgrzymki z Warszawy. Wśród nich metropolita Sawa, ojcowie Jerzy Klinger, Antoni Tatijewski. Prawosławni z Pielgrzymki odremontowali cerkiew i pobudowali plebanię. Jest ich teraz we wsi siedem rodzin, katolików zaś ponad 130. Przed wojną prawie wszyscy byli unitami, tylko kilka rodzin mieszanych.

 - Od 1692 r., czyli od czasów przyłączenia prawosławnej diecezji przemyskiej przez Innocentego Winnickiego do Kościoła unickiego, unia panowała na tych ziemiach do lat 20. ubiegłego wieku niepodzielnie?
   - Ona do wszystkich łemkowskich wsi nigdy nie weszła - odpowiada Stefan Telep. - Moja babcia jest z rodziny Szkuratów - uzupełnia Ola Telep, urodzona w Bartnem. - Babcia żyła długo i zawsze powtarzała, że część jej rodziny nie wytrzymała naporu unii, opuściła Bartne i wyjechała na Ukrainę. W tej właśnie rodzinie przyszedł na świat Dymitr Szkurat, który od Bartnego, po łemkowsku Bortne, przybrał pseudonim Bortniański i w całym prawosławnym świecie zasłynął jako kompozytor cerkiewnej muzyki. Dziś w sali domu parafialnego w Gorlicach duży plakat głosi: "Powrót Bortniańskiego do Bartnego".

Felenczakowie wrócili do Bartnego w pięćdziesiątym siódmym roku. Byli trzecią rodziną, która zdecydowała się na powrót. Akurat było święto odrodzenia - 22 lipca, we wsi zabawa. Polscy osadnicy chcieli pobić Łemków. Nie udało się. Bo we wsi mieszkało jeszcze kilka rodzin łemkowskich, których nie wymiotła Akcja Wisła - wystarczyło udowodnić, że ktoś w rodzinie, mąż lub żona, jest Polakiem albo że się urodził w Ameryce. Wszyscy Łemkowie stanęli murem. 46 rodzin wróciło. Polscy osadnicy sami zaczęli składać podania do urzędu w Gorlicach o przeniesienie ich do Gorlic albo na Podhale.
   - Najwięcej wróciło Łemków do gorlickiego powiatu - mówi Iwan Felenczak. - Przewodniczącym rady narodowej w Gorlicach był Michaluk, były partyzant, Polak. To on tak łaskawym okiem patrzył na powroty. Za karę przeniesiono go do Krosna. Jeszcze dzisiaj z nim się spotykam. To dobry człowiek.
   - Dużo katolików mieszka teraz katolików w Bartnem? - pytam.
   - Zaraz porachuję: Tumijewicz i jego syn to dwie rodziny, dalej koło cerkwi mieszka jeden i jeszcze jeden na końcu wsi, ale jego mama paschę na naszą Wielkanoc święciła.
   Unitów w Bartnem nie ma. W 1928 roku Bartne przeszło na prawosławie. To o tym między innymi procesie pisał pracę magisterską syn Iwana Julian Felenczak. Chociaż skończył ekonomię na Uniwersytecie Jagiellońskim, pracę pisał na temat prawosławia na Łemkowszczyźnie w dwudziestym wieku.
   Z Bartnego pochodzi jeszcze jeden Julian Felenczak - z rodziny żony Iwana - służy w cerkwi w Morochowie i Szczawnem koło Sanoka.
   - Przyjeżdżajcie do nas - zachęca Iwan Felenczak. - Chaty odbudowane, teren przepiękny.

   Stefan Kaszczak ciągle walczy o swoje dziewięć hektarów lasu. Drogo go ta walka kosztuje.
   Dziś w Żdyni, we wsi, w której urodził się św. Maksym Gorlicki, jest gdzieś pół na pół prawosławnych i katolików. Klucze do pounickiej cerkwi z XVIII w. mają prawosławni. Służy w niej o. Arkadiusz Barańczuk, ale modlą się też i katolicy. Im prawosławni udostępniają cerkiew. Ale jej remont, m.in. kopuły i bardzo kosztowny ikonostasu, prowadzą tylko prawosławni. 20 tys. złotych na jego rekonstrukcję dał wojewoda małopolski. Formalnie cerkiew jest ciągle własnością państwa, tak jak jeszcze 23 inne w diecezji przemysko - nowosądeckiej.
   Na Podkarpaciu są teraz 34 cerkwie. 24, jako pounickie, stanowią własność państwa. To w ich kontekście władyka Adam mówi: - Na tej ziemi prawosławia miało nie być, ale ono wróciło do ruin, stajni, magazynów, bo na takie obiekty zamieniano cerkwie. Władze nawet starały się nas wyprzedzać, w wielu miejscach równając cerkwie z ziemią, jak w Łazach, Nakle, Lesku, albo przekazując je rzymskim katolikom, chociażby w Tylawie, Rozdzielu, Ustrzykach Dolnych, a nas informując, że ze względu na brak obiektu sakralnego erygowanie parafii jest niemożliwe. Wszystkie te 24 cerkwie wymagały odbudowy lub remontu.