Mniejszości etniczne w Polsce - Łemkowie

Katarzyna Dziąćko

Łemkowie należą do tych grup mniejszościowych, których problemy są od roku 1989 szeroko omawiane na forum publicznym. Wynika to przede wszystkim z aktywności i głośnego wyrażania potrzeb grupy przez jej liderów (1).

Byli oni do 1947 roku mniejszością autochtoniczną, mieszkającą na obszarze Karpat zwanym Łemkowszczyzną (najbardziej na zachód spośród grupy tzw. ruskich górali karpackich) (2). W średniowieczu było to pogranicze polsko-węgierskie, w XX wieku polsko-czechosłowackie, a później polsko-słowackie (3). Co do pochodzenia tego ludu panują nawet wśród samych Łemków (w zależności od opcji politycznej) różne przekonania: uczeni polscy przedstawiają teorię pochodzenia tej grupy od wędrujących ludów wołoskich lub wołosko-ruskich (co potwierdzają badania archeologiczne); zwolennicy opcji proukraińskiej twierdzą, że protoplastami byli Rusini (mieszkańcy dawnej Rusi Kijowskiej); natomiast przedstawiciele opcji prołemkowskiej wywodzą swój lud od Białych Chorwatów (4).

Cerkiew pod wezwaniem opieki Najświętszej Marii Panny (Bogurodzicy) w Owczarach z 1653 r., obecnie znajduje się w niej kościół. Owczary, woj. Małopolskie, Polska, 2003r., fot. Katarzyna Dziąćko.

Sytuacja Łemków zmieniła się po II wojnie światowej. Najpierw w latach 1944-1946 część tej ludności na podstawie umowy między Polską a ZSRR wyjechała (teoretycznie dobrowolnie, w praktyce pod naciskami) na teren Ukrainy, szacuje się, że około 70 tysięcy ludzi opuściło wówczas Łemkowszczyznę. W 1947 roku natomiast miała miejsce akcja 'Wisła', której celem było przesiedlenie Ukraińców (w tym też Łemków, uważanych wówczas za Ukraińców) na Ziemie Zachodnie i Północne w Polsce. Wysiedlono wówczas 140-150 tysięcy osób, w tym 25-35 tysięcy Łemków (5). Przyjmując, że przed II wojną światową na terenie Beskidu Niskiego żyło ok. 100 tysięcy Łemków, to po akcji 'W' tereny te stały się prawie bezludne (6). Na Ziemiach Zachodnich osadzano ich na wsiach jako ludność rolniczą. Pewne zmiany zaszły po 1956 roku: część tej ludności (około 5-10 tysięcy osób) powróciła na Łemkowszczyznę, gdzie obecnie stanowią 25% mieszkańców, część przeniosła się do dużych miast (głównie do Warszawy, Wrocławia, Krakowa i Gorzowa). J. Żurko szacuje, że obecnie na obszarze Polski może mieszkać około 80 tysięcy Łemków (biorąc pod uwagę wysoki przyrost naturalny w tej grupie) (7).

Tożsamość Łemków jest rozbita. Źródeł tego stanu rzeczy należy szukać już w XIX wieku, w rywalizacji wśród Łemków trzech stronnictw: staroruskiego (preferującego lojalizm wobec Austrii i nawiązującego do tradycji Rusi Kijowskiej i Halicko-Włodzimierskiej), narodowo-ukraińskiego (uznającego Rusinów-Ukraińców za odrębny naród), oraz rusofilskiego (wyrosłego z tradycji panslawistycznych i podkreślającego związki Rusi z Rosją) (8). Spory liderów bardzo żywe były w okresie międzywojennym, przerwała je jednak II wojna światowa. Powróciły dopiero po 1989 roku, wraz z liberalizacją polityki wobec mniejszości. Obecnie można wyróżnić trzy, a nawet cztery opcje tożsamościowe:

-  opcję proukraińską, związaną z założonym w 1990 Zjednoczeniem     

   Łemków, spadkobiercą sekcji łemkowskiej utworzonego w 1956 roku   

   Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego;
-  opcję propolską (najsłabiej reprezentowaną);
-  opcję prołemkowską, reprezentowaną przez działające od 1989 roku 

   Stowarzyszenie Łemków (9).

Opcja prołemkowska reprezentuje zarówno tych, u których nie wykształciła się jeszcze świadomość narodowa i kategoryzują świat na 'swoich' i 'obcych', utrzymując jedynie więzi regionalne (10), jak i zwolenników istnienia narodu karpatoruskiego. Do ideologów tego narodu należy Paul Robert Magocsi (kanadyjski historyk i bibliograf karpatoruskiego pochodzenia), który twierdzi, że na terenie Polski, Słowacji, Ukrainy i Serbii żyje około 1 200 000 osób związanych ze społecznością Łemków, Bojków i Hucułów, wobec których nie powiodły się próby ukrainizacji, i ludność ta ma nadal poczucie swej ruskiej czy rusińskiej odrębności, stanowiąc odrębną grupę etniczną z aspiracjami do stania się czwartym narodem wschodniosłowiańskim, obok Ukraińców, Rosjan i Białorusinów (11). Przedstawicieli opcji łemkowskiej podzielić można także na tych, którzy uważają swoją grupę za odrębną od Ukraińców pod każdym względem, jak i tych, którzy twierdzą, że są odrębni od Ukraińców, ale oba te narody mają jednak pewne cechy wspólne (12).

Kościół św. Michała Archanioła w Binarowej.
Binarowa, woj. Małopolskie, Polska, 2003 r., fot. Włodek Rybicki.

W Polsce działa jeszcze trzecia ważna organizacja łemkowska, partia polityczna o ambicjach stania ponad podziałami w tej mniejszości - jest to Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków Hospodar (13). Do tak dużej ilości działaczy, ideologów i intelektualistów wśród Łemków paradoksalnie przyczyniła się akcja 'W', bowiem przesiedleńcy na Ziemiach Zachodnich mieli łatwiejszy dostęp do wykształcenia, także wyższego i chętnie posyłali na wyższe uczelnie dzieci, chcąc im zapewnić wyższy status ekonomiczny i prestiż społeczny (14).

Chcąc wskazać na podstawowe wyróżniki tożsamości Łemków, należy pamiętać o tym, że różnie podchodzą do nich przedstawiciele poszczególnych opcji politycznych. Na różnice w rozumieniu etnogenezy grupy wskazałam już wyżej. Kolejnym elementem identyfikacji Łemków jest język. Członkowie Stowarzyszenia Łemków uważają, że ich język jest żywy i prowadzą starania w kierunku jego kodyfikacji (próbę taką podjęli językoznawcy z Uniwersytetu Śląskiego). Ponadto już od XIX wieku istnieje literatura łemkowska, a współcześnie w języku tym wydawanych jest wiele czasopism, między innymi Hołos Watry i Besida (15). Natomiast stronnicy Zjednoczenia Łemków traktują ten język jako chłopską gwarę języka ukraińskiego (16). Podobnie zróżnicowany jest stosunek do historii: działacze prołemkowscy twierdzą, że ich grupa ma długą i bogatą tradycję, tyle że jej nikt nie spisywał, natomiast proukraińscy są zdania, że naród rusiński byłby pierwszym narodem bez historii. Dla tożsamości grupy bardzo istotny jest także etnonim. Zwolennicy idei narodu karpatoruskiego używają nazwy Rusin dla podkreślenia długiej historii grupy i jej pierwotnego charakteru względem innych narodów wschodniosłowiańskich. Natomiast powszechnie używana nazwa Łemko pierwotnie była przezwiskiem nadanym tej ludności, bo często używała ona wyrazu łem (czyli 'tylko') (17). Istotną rolę w procesie kształtowania łemkowskiej tożsamości odegrała także religia. Początkowo Łemkowie byli grekokatolikami, ale w XIX wieku, chcąc podkreślić swą odrębność od Ukraińców zaczęli masowo w latach 20-tych i 30-tych tego wieku przechodzić na prawosławie.

Podsumowaniem podstawowych składników Łemkowskiej tożsamości może być wynik badań przeprowadzonych przez M. Piecucha, na temat podstawowych łemkowskich symboli. Są to:
- zmitologizowane i opuszczone góry, Łemkowyna, miejsce korzeni, raj utracony;
- symbole religijne: cerkiew i krzyż trójramienny;
- flaga narodowa w kolorach: niebieskim (oznaczającym niebo), żółtym (symbolizującym zboże) i zielonym (obrazującym góry i las) (18).

Łemkowie jak na razie mają niewielki udział w strukturach władzy, ale prowadzą aktywną politykę kulturalną. Wydawanych jest przykładowo kilka łemkowskich gazet, m.in. Besida, Nasza Hazeta, Łemko i Łemkowyna. Ponadto co roku w wielu miejscach organizowane jest wielkie łemkowskie święto: Łemkiwska Watra, organizowana od 1983 roku w górach. Miała ona istotne znaczenie dla rozwoju tożsamości narodowej Łemków, bowiem była zarazem festiwalem muzycznym zespołów łemkowskich, imprezą rozrywkową, jak i miejscem poszerzania wiedzy na temat swojego ludu - odbywały się konkursy wiedzy na temat łemkowskiego języka, kultury czy historii, prelekcje popularnonaukowe, pokazy filmów i spektakle teatralne. Z tego powodu Watra określana jest przez Łemków jako święto narodowe (19).

Cerkiew w Ropicy Górnej.
Woj. Małopoloskie, Polska, 2003 r., fot. Włodek Rybicki.

    PRZYPISY:

1. M. Piecuch: Wymiary świadomości narodowej Łemków, Lud 1997, t.81,  s.105
2. J. Żurko: Łemkowie - między grupą etniczną a narodem, w: Mniejszości

    narodowe w Polsce, pod red. Z. Kurcza, Wrocław 1997, s.51
3. J. Lewandowski: Czy w XX w. w Europie Środkowo-Wschodniej powstają 

   nowe narody?, w: Wokół antropologii kulturowej, pod red. M. Haponiuka i 

   M. Rajewskiego, Lublin      1999, s.42
4. J. Nowak: Zaginiony świat? Nazywają ich Łemkami, Kraków 2000, s.64-65
5. K. Pudło: Dzieje Łemków po II wojnie światowej (zarys problematyki), w:

    Łemkowie w historii i kulturze Karpat, pod red. J. Czajkowskiego, Rzeszów 1992, s.356-360
6. G. Grela: Kręgi identyfikacji grupowej - analiza tożsamości Łemków, w: Wokół antropologii kulturowej, pod red. M. Haponiuka i M. Rajewskiego, Lublin 1999, s.83 i 91
7. J. Żurko, op. cit., s.52-53
8. M. Ślęzak: Związek świadomości etniczno-narodowej Łemków z funkcjonowaniem etnonimów, Sprawy narodowościowe 1997, z.2, s.234
9. E. Michna: Aspiracje narodowe Łemków, w: U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego, pod red. M. Kempnego, A. Kapciak i S. Łodzińskiego,     Warszawa 1997, s.216-217
10. Ibidem, s.232
11. J. Lewandowski, op. cit., s.43
12. M. Piecuch, op. cit., s.110
13. E. Michna: Aspiracje..., s.219
14. J. Żurko, op. cit, s.55
15. Ibidem, s.53-54
16. E. Michna, op. cit., s.223
17. M. Ślęzak, op. cit., s.233
18. M. Piecuch, op. cit., s.110
19. J. Żurko, op. cit., s.58

Katarzyna Dziąćko